Αποκλειστική συνέντευξη του διακεκριμένου ιατρού και διατροφολόγου, ειδικού στη πρόληψη γήρατος της κλινικής Générale Beaulieu στη Γενεύη Δημήτρη Σαμαρά, στο diettv.

Ποια είναι η βέλτιστη διατροφή στην τρίτη ηλικία;

Η απάντηση δεν είναι απλή. Οι μέχρι τώρα μελέτες δεν μας επιτρέπουν να αποδώσουμε θαυματουργές ιδιότητες σε μία τροφή ή ένα συγκεκριμένο συνδυασμό τροφών. Μολαταύτα, υπάρχουν κάποιες γενικές αρχές οι οποίες συνιστώνται όλο και περισσότερο προϊούσας της ηλικίας.

Κατ’αρχάς, είναι σημαντικό να είμαστε ιδιαιτέρως ευαισθητοποιημένοι σχετικά με τον κίνδυνο υποσιτισμού που απειλεί τα μεγάλα σε ηλικία άτομα, τόσο λόγω των αλλαγών στη φυσιολογία των ηλικιωμένων, όσο και λόγω εξωγενών παραγόντων, όπως τα φάρμακα και η πολυφαρμακία. Επίσης, οι ηλικιωμένοι καλούνται συχνά να αντιμετωπίσουν ασθένειες που επιφέρουν δυσφορία ή πόνο και που έχουν επίπτωση στην όρεξη του ασθενούς. Εν κατακλείδι, η απώλεια ή αλλαγή του κοινωνικού ρόλου, τα επαναλαμβανόμενα πένθη και η αλλαγή της οπτικής γωνίας απέναντι στη ζωή, έχοντας πλέον μεγαλύτερη προοπτική προς το παρελθόν και λιγότερη προς το μέλλον, συμβάλλουν στην εμφάνιση κατάθλιψης. Η τελευταία αποτελεί μέγιστη αιτία ανορεξίας και υποσιτισμού.

Όσον αφορά στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της τροφής, στην τρίτη ηλικία χρειαζόμαστε περισσότερο από ποτέ μία διατροφή πλούσια σε πρωτεΐνες. Όσο και ν’ακούγεται απλό, εντούτοις αυτό αποδεικνύεται αρκετά δύσκολο στην πράξη, λόγω του αυξημένου επιπολασμού προβλημάτων μάσησης κι οδοντικής ακεραιότητας, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τα ηλικιωμένα άτομα να τείνουν να αποφεύγουν τροφές πλούσιες σε πρωτεΐνες όπως το κρέας. Είναι σημαντικό να προτείνουμε εναλλακτικές ζωικής πρωτεΐνης όπως τα αυγά και τα γαλακτοκομικά, (τα οποία είναι και πλούσια σε ασβέστιο) ή ακόμα και συμβουλές μαγειρικής ή παρουσίασης στο πιάτο ώστε το κρέας να είναι πιο μαλακό κι εύκολο στη μάσηση.

Ποιες είναι οι μεταβολές της όρεξης και της γεύσεως με το γήρας;

Στους ηλικιωμένους παρατηρείται μία σταδιακή μείωση της  γεύσεως με παράλληλη αύξηση της ουδού αντίληψης των τεσσάρων βασικών γεύσεων και κυρίως του αλμυρού. Αυτός είναι ο λόγος που τα ηλικιωμένα άτομα προτιμούν γενικά τις γλυκιές τροφές, φαινόμενο το οποίο επιτείνεται με τη πάροδο των ετών. Το γεγονός αυτό ενδέχεται να επιδράσει την συνολική λήψη πρωτεϊνών, καθότι τροφές αλμυρές είναι κατά κανόνα πιο πλούσιες σε πρωτεΐνες. Κατά παρόμοιο τρόπο η ικανότητα του ανθρώπου να διαφοροποιεί τις γεύσεις μειώνεται, το οποίο ενδέχεται να επιφέρει ένα είδος "γευστικής μονοτονίας".

Η όρεξη είναι μία εξαιρετικά περίπλοκη λειτουργία, η αντίληψη της οποίας μπορεί φυσιολογικά να επηρεαστεί με την αύξηση της ηλικίας ακόμα και χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα υγείας. Η αντίληψή της αλλοιώνεται ακόμα περισσότερο όταν είναι παρόντες άλλοι παράγοντες συχνοί στους ηλικιωμένους, όπως φάρμακα, οδοντικές διαταραχές, πόνοι κατά την μάσηση ή την κατάποση, χρόνια δυσκοιλιότητα, κατάθλιψη, έκπτωση των νοητικών λειτουργιών, μείωση των κοινωνικών επαφών και απομόνωση. Είναι συνεπώς σημαντικό να υπενθυμίζουμε στους γηραιότερους τη σημασία του " να τρώει κανείς ακόμα κι αν δεν πεινάει", καθώς η αίσθηση της πείνας είναι πλέον απορρυθμισμένη και συνεπώς απατηλή.

Σε τι οφείλεται η απώλεια βάρους που παρατηρείται συχνά στους ηλικιωμένους;

Η απώλεια βάρους στους ηλικιωμένους είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων οι οποίοι συνήθως συνυπάρχουν και δρουν παράλληλα: η αφυδάτωση (να υπενθυμίσω ότι το αίσθημα της δίψας απορρυθμίζεται κι αυτό με την ηλικία κατά παρόμοιο τρόπο με της πείνας), η απώλεια μυϊκής μάζας λόγω μείωσης της φυσικής άσκησης και  ανεπαρκούς θερμιδικής και πρωτεϊνικής πρόσληψης, και τέλος η απώλεια λιπώδους ιστού σε περιπτώσεις χρόνιας και προχωρημένης υποθρεψίας

Η απώλεια μυϊκής μάζας ενέχει κινδύνους;

Φυσιολογικά, η μυϊκή μάζα δυστυχώς μειώνεται με την ηλικία, και συνήθως προς όφελος του λιπώδους ιστού. Αυτή η δόλια "αντικατάσταση" του ενός διαμερίσματος από το άλλο, είναι σταδιακή και το βάρος μπορεί να παραμείνει σε πρώτη φάση σταθερό. Η σταθερότητα αυτή μπορεί να  είναι παραπλανητική ακόμα και για έναν έμπειρο επαγγελματία της υγείας με αποτέλεσμα η απώλεια μυϊκής μάζας να μείνει για πολύ καιρό απαρατήρητη. Τα μόνα πρώιμα σημεία τα οποία μπορούν να προδώσουν τη σταδιακή μείωση των μυών θα σχετίζονται τότε με τη λειτουργικότητα του ασθενούς, όπως η ταχύτητα και η περίμετρος βάδισης, καθώς και η αυτονομία στις καθημερινές του πράξεις (αυτοεξυπηρέτηση, ασχολίες νοικοκυριού). Παράλληλα, σημαντική αλλά ύπουλη έκφανση της μυϊκής έκπτωσης αποτελεί και η σταδιακή μείωση της ικανότητας του σώματος να αντιδρά υπό συνθήκες στρες. Για παράδειγμα,  άλλοτε απλές ιώσεις, περνούν τώρα πιο "βαριά" και ο ασθενής έχει μεγαλύτερη δυσκολία να επανακτήσει τις δυνάμεις του. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι μύες αποτελούν την κύρια πηγή ενέργειας και πρωτεϊνών υπό συνθήκες "κρίσης" ( λοίμωξη, καρκίνος, κάταγμα, ανάγκες επούλωσης). Το "μυικό μας κεφάλαιο" είναι συνεπώς συνυφασμένο με την ικανότητα του ασθενούς να αντιμετωπίσει τις εκάστοτε απειλές στην υγεία του. 

Τέλος, αυτές οι μεταβολές δεν αφορούν μόνο στην ποσότητα αλλά και στην ποιότητα των μυών καθότι με το γήρας μειώνονται σταδιακά οι ταχείες μυϊκές ίνες με αποτέλεσμα οι μύες να χάνουν την " εκρηκτικότητα" τους. Αυτό έχει ως συνέπεια να μην παρέχουν πλέον τη δυνατότητα μιας γρήγορης αντίδρασης αν π.χ. ο ασθενής παραπατήσει ή χάσει για οποιονδήποτε λόγο στιγμιαία την ισορροπία του, με αποτέλεσμα την αύξηση του κινδύνου πτώσεων.

Ποιός είναι ο ρόλος της βιταμίνης D;

Η βιταμίνη D αποτέλεσε, και ορθά άλλωστε, πρωταγωνιστή στα επιστημονικά τεκταινόμενα της τελευταίας δεκαετίας. Αν και αποκαλούμενη βιταμίνη, στην πραγματικότητα αποτελεί μία ορμόνη. H βιταμίνη D συμβάλλει σημαντικά στην υγεία τόσο των οστών όσο και των μυών, δύο συστημάτων δηλαδή των οποίων το ευάλωτον αυξάνεται με τη ηλικία. Αυξανόμενος δε αριθμός ερευνών της αποδίδουν προληπτικές ιδιότητες τόσο στο επίπεδο των καρδιαγγειακών όσο και του καρκίνου. Εμφανίζεται επίσης να παίζει σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, σε σημείο που να επιδρά μέχρι και στην αντίδραση του γηράσκοντος στα εμβόλια.

Παρόλ'αυτά, η βιταμίνη D εμφανίζεται συχνά σε ανεπάρκεια στο γενικό πληθυσμό, και μέχρι 70% του ευρωπαϊκού πληθυσμού έχει επίπεδα στο αίμα χαμηλότερα από τα αποδεκτά βέλτιστα. Αυτό σημαίνει, οτι η διατροφή μας πλέον δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες μας. Καθότι όμως η άλλη κύρια πηγή βιταμίνης D, η έκθεση στον ήλιο, γεννά άλλους κινδύνους, η λήψη πλέον συμπληρωμάτων της βιταμίνης όχι μόνο ενδείκνυται αλλα κι ενθαρρύνεται από τον ιατρικό κόσμο. 

Ποιός είναι ο ρόλος της σωστής ενυδάτωσης;

Οι ηλικιωμένοι έχουν μειωμένη την αίσθηση της δίψας με αποτέλεσμα να μην υποκαθιστούν επαρκώς τις απώλειες νερού από το σώμα (ούρα, κόπρανα, ιδρώτας), κυρίως σε περιόδους υψηλών θερμοκρασιών. Αυτή η ανισορροπία επιβαρύνεται περισσότερο απο το γεγονός οτι αυτό το κομμάτι του πληθυσμού είναι εκτεθειμένο σε φάρμακα όπως τα διουρητικά τα οποία αυξάνουν τη διούρηση και συνεπώς τις απώλειες ύδατος. Ο κίνδυνος αφυδάτωσης είναι πολύ σημαντικός, και οι επιπτώσεις στην υγεία τόσο πιο σοβαρές όσο πιο ευάλωτος είναι ο ασθενής. Είναι λοιπόν σημαντικό οι ίδιοι οι ηλικιωμένοι να μην περιμένουν να διψάσουν για να πιουν νερό, αλλά να πίνουν νερό κι ας μην διψάνε, βάζοντας μετρήσιμους στόχους κάθε μέρα, π.χ. 1.5-2 μπουκάλια νερό του 1 λίτρου τη μέρα για ένα άτομο 70 κιλών.

Οι δίαιτες με σκοπό την απώλεια βάρους έχουν τη θέση τους μεταξύ των διατροφικών συμβουλών στους ηλικιωμένους;

Η απάντηση είναι μία και η αμφιβολία καμία: ΌΧΙ. Οι περιπτώσεις στις οποίες, περιοριστικές δίαιτες ενδείκνυνται σε ηλικιωμένους άνω των 80-85 ετών ασθενείς είναι ελάχιστες και σίγουρα αποτελούν εξαίρεση. Ο λόγος είναι ότι προϊούσας της ηλικίας κινδυνεύουμε πολύ περισσότερο από την υποθρεψία απ΄ότι από τα περιττά κιλά. Επίσης, οποιαδήποτε δίαιτα είναι δυνητικά ανορεξιογόνος και κυρίως η απώλεια βάρους στους ηλικιωμένους μπορεί να προκαλέσει απώλεια μυών και λιγότερο λιπώδους ιστού. Κάτι τέτοιο μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις τόσο στη κινητικότητα όσο και στην αυτονομία του ατόμου, η οποία θα είναι τόσο μεγαλύτερη όσο το άτομο ήταν αρχικά ήδη ευάλωτο. Συνεπώς, κάθε απόπειρα απώλειας βάρους σε ηλικιωμένα άτομα πρέπει καταρχάς να αποθαρρύνεται, και στις ελάχιστες περιπτώσεις στις οποίες ιατρικοί λόγοι μπορεί να την επιβάλλουν, πρέπει να συνοδεύεται από φυσική άσκηση και εξειδικευμένη παρακολούθηση από ιατρό ή ειδικό διατροφολόγο.